گلیم؛ فرشینه رنگین ایرانی

در راه رو  هتل های سنتی یا در جلو گیشه رزرو هتل صنایع دستی خوش رنگی را می بینید تار و پودهای رنگین ابریشم، موی بز، پشم گوسفند چنان هنرمندانه درهم تنیده و بافته شده که گِلیم، این هنر اصیل دست بافت را در زمره کهن ترین صنایع دستی بشری قرار داده است.

گِلیمی کی از انواع صنایع دستی زیرانداز و پوششی است که از موی چهارپایان اهلی معمولا بدون پرز با درگیری تار و پود به یکدیگر بافته می شود. معمولا تار آن پنبه، پشم و گاهی نخ ابریشم و پود آن از نخ های پشمی، کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود. تنوع گلیم در ایران به وسعت سرزمین پهناورمان گستردگی دارد؛
بر هر کوی و برزنی که رهگذار شوی زیراندازهای خاص آن منطقه میزبان قد مهایتان خواهد شد؛ دستاوردی که در اثر سده ها کار مشق تبار در پای دارهای بافندگی ساده روستایی و ایلیاتی پدید آمده است.

تاریخ هنر نخست مشخص نیست

در زمانهای کهن انسان از پوست حیواناتی که شکار می کرد، به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغییرات جوی و نیز به عنوان زیرانداز استفاده می کرد. به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافتن در میان قبایل ابتدایی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد. امروز به روشنی مشخص نیست که نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت گلیم صورت گرفته اما براساس کاوش های باستا نشناسی شواهدی از بافندگی در میان سا کنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده؛ از جمله در غارهای جنوب شرقی دریای مازندران (غار کمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر) آثاری پیدا شده که پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در ۸۰۰۰ سال پیش به اثبات می رساند. به هر حال با همة این ارزیابی ها، اینکه این هنر نخست از کدام نقطه از ایران بزرگ برخاسته، مشخص نیست اما باید اذعان داشت؛ گلیم بافی یکی از هنرهای با ارزش بوده که نشان از دقت نظر و نگاه ظریف و زیباپسند ایرانیان دارد.

همه جای ایران سرای من است

گلیم که در مقایسه با قالی دارای شیوه بافتی آسان تر است و به همان نسبت قیمت ارزانتری دارد، هنری در انحصار روستانشینان و عشایر به شمار می آید. تقریبا در تمام نواحی ایران به ویژه استان کردستان، آذربایجان شرقی، اردبیل، سمنان، کرمانشاه، فارس، کرمان، خراسان و هرمزگان بافته می شود. بیجار که یکی از شهرهای تجاری حاشی های کردستان است دارای گلیم مخصوص به خود است. روستاهای شهرستان گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضاآباد شاهرود نیز از دیگر
مرا کز تولید گلیم هستند. گلیم های سیرجان کرمان، عنبران اردبیل، هرسین کرمانشاه از بهترین گلیم های ایران هستند.

شیرکی پیچ را از کرمان بخریم

بافت های گلیمی ایران بسیار متنوع است و هر کدام نام خاص خود را دارد. بنابراین ا گر به هر خطه از ایران سفر کنید با عضوی از خانواده گلیم آشنا خواهید شد. شیریکی پیچ (شیرکی پیچ) عضوی از این خانواده است که جزو مشهورترین گلیم های ایرانی به شمار می رود؛ شیریکی پیچ نامی است که بافندگان عشایر و روستایی کرمان به آن داده اند. ظاهری شبیه قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نمایاندن نقوش آن می شود، پود تنها باعث اتصال تارها به یکدیگر و در پشت گوشت )پرز( گلیم مخفی است و قابل رؤیت نیست. نقوش به وسیلة گر های که بر روی تار زده می شود به وجود می آیند.
گره زدن در شیریکی پیچ دو نوع است. گره متن، که با کمک آن نخ رنگی از روی دو تار می گذرد و به پشت برگردانده می شود و از زیر رشتة اصلی رویی عبور و ایجاد گره می کند. دومین گره، گرة آبدوزی است. در این گره، پود رنگی دو بار روی دو تار قرار می گیرد و خط پهن تری ایجاد می کند. پس از اتمام عملیات گره زنی در هر ردیف پودگذاری انجام و بین پود و گر ه ه ا درگیری ایجاد می شود. این عمل به وسیلة شانه یا دفتین صورت می گیرد.
نقوش شیریکی پیچ از محدوده هندسی بالاتر می رود و گاه توازن و هماهنگی را از ترکیب نقوش غیر متقارن به دست می آورد. نقش بوته جقه در میان نقوش شیریکی پیچ دیده می شود که دو گل گرد در میان آنها تعبیه شده که نسبت به یکدیگر متقار ناند. نقوش دیگری که در بافت این محصول رواج دارند عبارتند از: قارا، گل شاه عباسی، گل کرمانی و جفت گل. رنگ های انتخابی بافندگان شیریکی پیچ معمولا رنگ های تیره است. یک نوع حاشیه دیگر، حاشیه وکیلی است که در گ لهای گرد وسط دایره های کوچک درون گل معمولا به رنگ قرمز و زمینة آن به رنگ سبز است.

وَرنی؛ گلیم فر شنما

ورنی که گاه به آن گلیم سوزنی نیز گفته می شود، یکی دیگر از انواع گلیم ایرانی است که متعلق به ایل شاهسون است. ورنی نه تنها یکی از گلیم های معروف اردبیل بلکه یکی از شاخص ترین سوما کهای ایران است. این نوع زیرانداز در آثار پژوهشگران خارجی به نام سوماک معروف است و منسوب به شهر شوماخی در قفقاز است، در میان عشایر جمهوری های آذربایجان و ترکیه نیز ورنی با نقش هایی کم و بیش شبیه ورنی اردبیل و به همین نام شهرت دارد.
بافت ورنی در ایران تنها در بین ایلات و عشایر استا نهای آذربایجان شرقی و اردبیل رواج دارد و روستاییان استا نهای مذکور نیز به دلیل آمیختگی با این عشایر به بافت این نوع گلیم زیبا و منحصر به فرد می پردازند. السونها و نیز عشایر ارسباران عمد ه ترین تولیدکنندگان ورنی هستند. تفاوتی که در بافت گلیم و ورنی وجود دارد این است که در گلیم، بافت به صورت گره های منقطع انجام می شود و نقوش آن توسط پود شکل می گیرد و تار به وسیله پود کاملا پوشیده می شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشیده است.
این گلیم فرش نما بدون نقشه و به شکل ذهنی، توسط زنان و دختران دشت مغان و عشایر حومة اهر، ارسباران و مشکین شهر (در استان آذربایجان شرقی) تولید می شود. تولید ورنی عموما در نقاط قشلاقی انجام می گیرد و نقوشی که بر روی آن نقش می بندد، نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است.
بی شتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تاثیر گرفته و نقوش عمدة حیوانات عبارتند از گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محل که به صورت سادة هندسی بافته می شوند. رنگ های ورنی، زمین های لا کی، سرم های، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن با نقوش حیوانات در وسط و حاشی های حدا کثر به عرض ۲۰ سانت یمتر در طرفین دارند.

فرشین های رنگین

انواع رنگ و ترکی ببند یهای گونا گون گلیم از مهمترین عناصر زیبایی و کیفیت آن به شمار می رود و به گیرایی طرحها نیز می افزاید. جذاب ترین رنگها از عناصر طبیعی به دست می آید. رنگهای استفاده شده در گلیم سنتی گیاهی هستند. گاهی گلیم ها را برای جلوه بی شتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستشو می دهند.
در گلیم بافی استفاده از رنگ های هماهنگ اهمیت به سزایی دارد و بافنده های عشایری و روستایی از استعداد فوق العاده ای در ترکیب رنگها برخوردارند. گاه بافنده با سلیقه خود رنگی غیرعادی در گلیم می گنجاند و تضاد جالبی ایجاد می کند و گاه برعکس تاثیر نامطلوبی بر بیننده می گذارد.
رنگهایی که بافنده های عشایری و روستایی می پسندند، تفاوت فاحشی با رنگهای دلخواه غربی دارد. بافند ه ه ای عشایر، از درخشندگی طبیعت اطرا فشان الهام می گیرند. چگونگی همنشینی رنگ ها در ایجاد هماهنگی بین طرح و رنگ، نقش مهمی دارد. رنگ های طبیعی سازگاری بی شتری و هماهنگی بهتری با هم دارند. اما رنگ های شیمیایی که به سهولت به کار می رود مشکلاتی نیز دارد. خالص نبودن رنگ طبیعی نخستین علت زیبایی و برتری آن بر رنگ های شیمیایی است. در قرمز طبیعی، آبی و زرد نهفته است؛ اما قرمز شیمیایی، فقط ماده رنگی قرمز در بردارد. رنگ در تعیین قدمت گلیم و منشا آن نیز می تواند سودمند واقع شود.

در بیجار چه می جویی؟

با سفر به بیجار کردستان با گلیمچه رو به رو خواهی شد؛ گلیمچه نوع دیگری از گلیم های ایرانی است که در بیجار و روستاهای اطراف سنندج با استفاده از شیوة بافت و مواد اولیه دیگر انواع گلیم تهیه می شود. تفاوت آن با گلیم های معمولی کوچک بودن آن است و نقوش آن نیز متنو ع تر از گلیم است چنانچه گلیم های کردستان بی شتر دارای اشکال ساده و نقوش آن بی شتر به صورت خطوط افقی است در حالی که گلیمچه های کردستان غالبا دارای نقوش متنوع هستند. در روستاهایی از بخش ساری نوعی گلیمچه با تار پنبهای و پود پشمی در ابعاد ۱۱۰ × ۷۰ سانتیمتر بافته می شود که در سا لهای اخیر متقاضیان زیادی دارد.

زیرانداز روزهای گرم

زیلو در اغلب مناطق روستایی با نخ پنبه ای بافته می شود و بی شتر به عنوان زیرانداز تابستانی مورد استفاده قرار می گیرد. در بی شتر نقاط، زیلو با دستگا ه ه ای بافندگی بافته می شود اما در مناطق روستایی شهرهای تهران، ساوه، کاشان و یزد به شیوة بافت گلیم بافته می شود. ظاهری زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقایسه با دیگر انواع گلیم نیست. عمد هترین ماده اولیه زیلوبافی را نخ پنب های تابیده شده تشکیل می دهد و معمولا ۶ تا ۸ نخ ی کلا در کنار یکدیگر قرار گرفته، تابیده
می شوند و به مصرف پود می رسند.

با خانواده بی شتر آشنا شوید

در ادامه با دیگر اعضای خانواده زیراندازهای ایرانی آشنا می شوید:
پِلاس یا پالاس از دیگر زیراندازهای ایرانی است؛ این زیرانداز ظاهری شبیه گلیم درشت بافت دارد و در برخی مناطق از جمله یزد تولید می شود. تار و پود آن از پنبه است و در اندازة ۳۵۰×۲۵۰ سانت یمتر بافته می شود. در روستاهای بخش نمین شهرستان اردبیل نوعی گلیم با ابعاد کوچک (۱۵۰ ×۱۰۰ سانتیمتر) بافته می شود که مَسنَد نام دارد و سابقة بافت آن در این محل به ۵۰ سال می رسد. مسند دارای طر حهای محلی بوده و از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
جُل را نیز باید به جمع خانواده گلیم ها اضافه کرد؛ در جل نقوش به صورت سوزن دوزی است که پس از اتمام بافت زمین های ساده بر روی آن دوخته می شود. این نوع بافت ها از یک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند. جل برای پوشاندن چهارپایان عرق کرده استفاده می شود. چیق؛ عضو دیگری است که در بی شتر ایلها برای دیوار چادر یا قسمت کردن چادرها به کار برده می شود. چیقها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زیبایی را دارند. نقوش خاص چیقها به دلیل واحد درشت بافت که در چیق یک نی است همان نقوش سنتی گلیم هاست که بنا به روش بافت تغییر کرده است. کوچه؛ نوعی زیرانداز به معنی نمد سفید یا خا کستری رنگ است که برای پوشاندن دیوار چادرها از آن استفاده می شود. اِنسی؛ قالیچه خاصی که اثاثیه را با آن می بندند.
مفرش نیز برای بستن اسباب خانه از قبیل رختخواب و سایر ضروریات زندگی و مسافرت مورد استفاده است و ا کنون فقط در ایل که هنوز به زندگی کوچ نشینی خود ادامه می دهند وجود دارد. جَوال؛ کیسه های بزرگ و (توبره) یا توربا است. این کیسه ها را چادرنشینان به دیوار می آویزند. جوال به نوعی انبار آذوقه است. خورجین؛ بافته هایی است که چادرنشینان همراه خود دارند.